आंबा बागायतदार संकटात

आंबा हा फळांचा राजा आहे, हे जगमान्य झाले  असून सद्यस्थितीत आंबा हे एक सर्वत्र महत्त्वाचे पैसे मिळवून देणारे फळपीक झालेले आहे. कोकणातील हापूस चवीसाठी जगभर प्रसिद्ध आहे. मात्र यंदा हापुसची गोडी महागणार असल्याचे चित्र दिसून येतेय. बदलते हवामान, ऊष्मा व अवकाळी पावसाचा जबर फटका आंबा उत्पादकांना बसला आहे. यंदा हापूस आंबा चाखायला तरी मिळेल की, नाही ही धास्ती शेतकर्‍यांना सतावतेय.

आंबा पिकाखालील क्षेत्र आणि उत्पादनात भारतात महाराष्ट्राचा प्रथम क्रमांक लागतो. महाराष्ट्रात आंब्याचे क्षेत्र तीन लाख 57 हजार 290 हेक्टर आहे. कोकण विभागातील हापूस आंबा मोठ्या प्रमाणात निर्यात होत असून त्यापासून शेतकर्‍यांना चांगल्याप्रकारे पैसा मिळत आहे. हापूस आंब्यापाठोपाठ इतर विभागातील केशर आंबाही मोठ्या प्रमाणात निर्यात होण्यास सुरुवात झाली आहे. त्यामुळे आंब्यापासून आपल्याला परकीय चलन मोठ्या प्रमाणात मिळत आहे. परंतु, दरवर्षी कोणत्या ना कोणत्या कारणाने आंबा मोहोराचे पर्यायाने फळांचे मोठे नुकसान होतांना दिसून येते. रायगड जिल्ह्यात सुमारे  56 ते 60 हजार आंबा बाग़ायतदार आहेत. तर कोकणात सुमारे साडेचार लाख आंबा बाग़ायतदार असल्याची माहिती मिळते.

1 व 2 डिसेंबर 2021 रोजी अवकाळी पाऊस झाला. तसेच ऊष्मादेखील वाढला आहे. त्यामुळे आंब्याला खास करून कोकणातील हापूस आंब्याला पहिल्या टप्प्यात आलेला मोहोर खडला. मावा व तुडतुड्याचा आंब्यावर मोठ्या प्रमाणात प्रादुर्भाव झाला. आंबा उत्पादकांनी महागडी कीटकनाशके, पेस्टीसाईडस् व बुरशी नाशके यांचा वापर करून प्रचंड मेहनत केली. त्यामुळे मोहर धरला खरा मात्र मोहरात नर फुलांचे प्रमाण अधिक असल्यामुळे फळधारणा झाली नाही. त्यामुळे या वर्षीचा हंगाम गतवर्षीपेक्षा वाईट झाला आहे. जेमतेम 10 ते 15 टक्के उत्पन्न मिळणार असल्याची चिंता शेतकरी वर्गाला सतावत आहे. मोहर टिकविण्यासाठी पुन्हा मोठ्या प्रमाणात औषधांचा खर्च वाढला. सध्या नेहमीच आभ्राच्छादीत व विचित्र हवामान असते त्यामुळे फेब्रुवारीला संपणार्‍या फवारण्या मार्चपर्यंत आणि पुढेदेखील लांबल्या आहेत. वाईट हवामानामुळे वाटाण्याएवढे आंबेदेखील धरले जात नाहीत, अशी परिस्थिती दिसून येत आहे.

अनेक धार्मिक विधीत याची आंब्याची पाने, मोहोर व फळे पवित्र व आवश्यक मानतात. कच्ची फळे (कैर्‍या) लोणची, मुरंबे व पन्हे यांकरिता आणि पक्की फळे खाण्यास व मिठाईकरिता उपयुक्त असतात. खोडाच्या सालीतील टॅनिनामुळे ती कातडी कमावण्यास आणि रेशीम, सूत व लोकर रंगविण्यात वापरतात. आब्याच्या झाडाचे लाकूड बांधकाम, शेतीची अवजारे, खोकी इत्यादींकरिता उपयोगी पडते. पक्व फळ सारक, गर्भाशयातून किंवा फुप्फुसातून होणार्‍या रक्तस्रावावर उपयुक्त असते. बिया दम्यावर, फळाची साल स्तंभक (आकुंचन करणारी) उत्तेजक व शक्तिवर्धक आहे. गुरे पाला आणि फळांच्या साली खातात.

महाराष्ट्रातील आंबा लागवडीखालील क्षेत्र प्रत्येक वर्षी वाढत आहे. राज्यात अनेक भागात आंब्याच्या केशर, लंगडा, पायरी, हापूस, रत्ना अशा अनेकविध वाणांची शेतकरी बांधवांनी लागवड यशस्वी केलेली निदर्शनास येते. आंब्याची फुले (मोहोर) 10 ते 40 सेंटीमीटर लांबीच्या गुच्छामध्ये येतात. प्रत्येक फुलाला पाच पाकळ्या असून त्यांची लांबी साधारणपणे 5 ते 10 मिलीमीटर एवढी असते.  त्याला एक प्रकारचा मंद सुवास असतो. जर पाऊस नोव्हेंबरमध्येही पडत राहिला आणि थंडी पडायला उशीर झाला तर मोहोर येण्याची प्रक्रिया रखडते.

आंब्याच्या उत्पादनात मोहोर संरक्षणाला विशेष महत्त्व आहे. प्रमुख व दुय्यम पोषण द्रव्यांची कमतरता, संजिवकांचा आभाव, पाण्याचे अयोग्य व्यवस्थापन आणि कीड – रोगांचा प्रादुर्भाव या सारख्या कारणांमुळे मोहोर  आणि फळगळती होते. आलेल्या मोहोराचे चांगल्या प्रकारे संरक्षण करून जास्तीत जास्त फळधारणा कशी होईल यावर लक्ष केंद्रित करावे लागते.

आंब्याची उत्पादकता ही मोहोरावरील कीड व रोगापासूनचे संरक्षण या बाबीवर अवलंबून आहे. त्यामुळे आबा मोहोराचे संरक्षण करणे तितकेच महत्त्वाचे आहे . आंब्याच्या मोहोरावर प्रामुख्याने तुडतुडे, फुलकिडे , मीजमाशी, शेंडा पोखरणारी अळी इत्यादी किडींचा आणि भुरी रोगाचा प्रादुर्भाव होऊन मोहोराचे अतोनात नुकसान होत असते. म्हणूनच याकिडींचा आणि भुरी रोगाचा बंदोबस्त करून मोहोराचे संरक्षण करणे गरजेचे आहे.

यावर्षी हवामान बदल होत प्रत्येक महिन्यात अवकाळी पावसाने हजेरी लावली. 2 डिसेंबर रोजीच्या पावसाने आंबा बागायतदारांचे कंबरडे मोडले. 30 तास सलग पाऊस व हवा यामुळे आंबा मोहर गळून पडला, तसेच पाण्याची पातळी वाढल्याने आंबा मोहर येण्याची प्रक्रिया मंदावली. डिसेंबर महिना आंबा बागायतदार यांच्यासाठी निराशाजनक गेला.

अगोदर जो मोहर आला त्याचेे बुरशी व बुरशीजन्य रोगांनी नुकसान झाले. जानेवारीमध्ये आलेला मोहोराने अगोदरचे आंबे पाडून टाकले. आंबा काढण्याचा हंगाम जूनपर्यंत चालेल मात्र जूनमध्ये पाऊस पडला तर आंबा पिकांचे मोठे नुकसान होणार आहे. फवारणी व इतर  खर्च वाढला आहे. हा परवडणारा नाही, असे जांभूळपाडा (ता. सुधागड) येथील आंबा बागायतदार संदेश पाटील यांनी सांगितले.

बदलत्या हवामानाचा आंबा पिकाला मोठा फटका बसतोय. चार वेळा मोहोर आलाय. मात्र तो सतत गळून पडतोय. फवारणी व इतर खर्च न परवडणारे आहे. बँकाकडून घेतलेले कर्ज फेडता येत नाही. ही परिस्थिती अशीच राहिली तर कोकणातील शेतकर्‍यांवर आत्महत्या करण्याची वेळ येईल. मायबाप सरकारने मदतीचा हात द्यावा, असे  आंबा बागायतदार शेतकरी चंद्रकांत पाटील  (कार्ले खिंड, ता. अलिबाग) म्हणाले.

बदलत्या हवामानाचा गंभीर परिणाम आंबा उत्पादनावर होत असल्याने सरकारने योग्य ती पावले उचलून शेतकरी व बाग़ायतदार यांना भक्कमपने उभे राहण्यासाठी आर्थिक मदत व सहकार्य करण्याची अपेक्षा व्यक्त होतेय.

रायगड जिल्ह्यात आंबा बागांचे क्षेत्र 14 हजार हेक्टर आहे. उत्पादनक्षम आंबा बागा या 12540 हेक्टर क्षेत्रावर आहेत. मागील दोन वर्षात निसर्ग व तौक्ते चक्रीवादळाने आंबा बागायती क्षेत्राचे मोठे नुकसान झाले. ज्या फळबागा क्षेत्रांचे नुकसान झाले त्या क्षेत्रात फळबाग पुनर्लागवड व पुनर्जीवित करण्याचे काम मोठ्या प्रमाणावर सुरू आहे. आजतागायत 4123 शेतकर्‍यांना 13 कोटी रक्कम वितरित केलेली आहे. अजूनही 22364 शेतकर्‍यांना जवळपास 27 कोटींचा निधी वितरित करणार आहोत. सदर निधी मंजुरीकरिता शासनाकडे प्रस्ताव पाठवण्यात आला आहे.

-दत्तात्रेय काळभोर, उपसंचालक, कृषी विभाग अलिबाग रायगड.

पाच वर्षांपूर्वी कोकणात तीन लाख हेक्टरवर हापूस आंब्याची लागवड होती. मात्र आता हवामान बदलाने अनेक संकटे आंब्यावर आलीत. खर्चदेखील वाढला आहे.  वित्तीय संस्था, बँका कर्ज देतात मात्र त्याची परतफेड कशी करणार हा प्रश्न आहे. फेब्रुवारीमध्ये येणारा आंबा मार्चमध्ये बाजारात गेला. कर्नाटक व आंध्र च्या आंब्याने हापुसवर आक्रमण केले आहे. हापूस विक्रीसाठी एपीएमसीमधील दलालांनीदेखिल सुळसुळाट केला आहे. ते शेतकर्‍यांची फसवणूक करतात. शासनाने याकडे  गांभिर्याने लक्ष दिले पाहिजे. उत्पादन वाढीसाठी शासनाने शेतकर्‍यांच्या पाठीशी खंबीरपणे उभे राहिले पाहिजे.

-चंद्रकांत मोकल, अध्यक्ष, महाराष्ट्र राज्य आंबा उत्पादक संघ

-धम्मशील सावंत, खबरबात