सलिम जावेद ‘दुसरी बाजू’ खरंच काही सांगते?

विजय आनंदचे दिग्दर्शन असे म्हणताक्षणीच गाईड, ज्वेल थीफ, तिसरी मंझिल, जॉनी मेरा नाम असे अनेक चित्रपट एव्हाना डोळ्यासमोर आले असतील तर त्यात आश्चर्य ते काय? याच विजय आनंदने देव आनंद, शशी कपूर, धर्मेंद्र, हेमा मालिनी, राखी, ऋषी कपूर, टीना मुनिम, परवीन बाबी, अमजद खान अशी जबरदस्त स्टार कास्ट घेऊन एक दो तीन चार या चित्रपटाचा जोरदार शोरदार मुहूर्त केला. 1978 सालची ही गोष्ट. या चित्रपटाची पटकथा व संवाद लेखन सलिम जावेद यांचे होते. याच्या पटकथेवर विजय आनंदचे दिग्दर्शन हा एक जबरदस्त योग आला…
बरेच दिवस या मुहूर्ताच्या बातम्या प्रसिद्ध होत राहिल्या. तेवढीच त्या चित्रपटाची प्रगती.
सलिम खान व जावेद अख्तर या यशस्वी पटकथा व संवाद लेखक जोडीच्या लघुपटाच्या निमित्ताने पटकन आठवले ते एक दो तीन चार या भव्य दिव्य चित्रपटाचा दिमाखदार मुहूर्त.
सलिम जावेद यांच्या यशस्वी वाटचालीत दुसरी बाजूदेखील आहे…
सत्तरच्याच दशकातील असाच एक सॉलिड गाजलेला वाद. एका गॉसिप्स मॅगझिनला दिलेल्या एका मुलाखतीत सलिम जावेद यांनी म्हटलं, आम्ही पटकथाच अशी बारीकसारीक तपशीलवार देतो की, दिग्दर्शकाला काम ते काय राहते? आम्ही आमच्या पटकथेतील प्रत्येक व्यक्तीरेखीची तपशीलवार वैशिष्ट्य देतो, प्रत्येक प्रसंग कसा असेल हेही लिहितो वगैरे वगैरे. गॉसिप्स मॅगझिनमधली मुलाखत म्हणजे असेच काही असणार यात आश्चर्य नव्हतेच. मनमोहन देसाई व प्रकाश मेहरा यांना हे अजिबात रूचले नाही. तसे ते स्पष्टवक्तेपणासाठी ख्यातनाम. त्यात पुन्हा मनमोहन देसाई यांनी सलिम जावेद यांच्या पटकथेवर फक्त चाचा भतिजा हा एकमेव, तर प्रकाश मेहरा यांनी जंजीर व हाथ की सफाई हे दोनच चित्रपट दिग्दर्शित केले. त्या काळातील आघाडीच्या या दोन दिग्दर्शकांनी सलिम जावेदपेक्षा अन्य पटकथा लेखकांना महत्त्व दिले. त्यांनी सलिम जावेदना सडेतोड उत्तर देताना म्हटले, त्यांच्या पटकथेवर दिग्दर्शकाला फारसे काम नसते तर ए. सलाम दिग्दर्शित आखरी डाव आणि देश मुखर्जी दिग्दर्शित इमान धरम का पूर्णपणे अपयशी ठरले…
हे उत्तर मला आवडले, कारण मी मनमोहन देसाई व प्रकाश मेहरा यांचा चाहता. 1991 साली एका दिवाळी अंकासाठी मनजींची आमच्या गिरगावातील खेतवाडीतील प्रताप निवासमधील घरी अमिताभ बच्चन या विषयावर मी मुलाखत घेतली तेव्हा या वादावर आमचे बोलणे झाले. अमिताभच्या साठीनिमित्त जुहूच्या सुमित प्रिव्ह्यू थिएटरमधील कार्यालयात प्रकाश मेहरांची मुलाखत घेतली तेव्हाही या गाजलेल्या वादाची मी त्यांना आठवण करून दिली.
सलिम जावेद यांच्या दुसर्‍या बाजूच्या गोष्टीही भारीच.
अपयश ही जगातील सर्वात अप्रिय गोष्ट. कोणालाही नको असलेली. सलिम जावेदनाही अर्थात नकोशी असलेली, पण त्यांच्या प्रगती पुस्तकात ती आहे.
सिनेमाच्या जगात तर ’अपयश’ हा शब्द प्रचलित नसता तर बरे झाले असते अशी जणू सार्वत्रिक भावना कायमच असते. यश हेच येथील सर्वात मोठे टॉनिक. सर्वात मोठे चलनी नाणे.
पण अपयश कोणाला चुकलयं? येथे शंभर टक्के यशाचे असे प्रगती पुस्तक कोणाचेही नाही. ते शक्यच नाही, कारण अनेक बाबतीत पब्लिक पसंतीचा थेट संबंध असतो. निर्माता, दिग्दर्शक, कलाकार, गीतकार, संगीतकार, गायक यापासून अगदी चित्रपट वितरक, प्रदर्शक असे त्याला कोणीही अपवाद नाही. तोही एक चित्रपटसृष्टीतील खेळाचा एक रंजक व उत्सुकतापूर्ण भाग आहे. फ्लॉप चित्रपटाबाबत तसेच आहे. त्याच्या गोष्टी आणखी भारी.
पटकथा आणि संवाद लेखक सलिम जावेद यांच्या एका चित्रपटाबाबत अगदी असेच घडलयं.
त्यांनी ’सौदा नावाचा एक चित्रपट लिहिला होता, अशी फारशी कुठे नोंद नाही. आजच्या ग्लोबल युगातील डिजिटल पिढीला उठसूठ माहितीसाठी गुगलचा मोठाच आधार वाटतो, त्यातही सलिम जावेद यांच्या यशस्वी कर्तृत्वाच्या चित्रपट यादीत सौदा या 1974च्या चित्रपटाचे नावच नाही, पण या चित्रपटाच्या अतिशय दुर्मिळ अशा पोस्टरवर मात्र कथा सलिम जावेद असे म्हटले आहे. या चित्रपटाचे निर्माते होते सी.एस. ओबेरॉय आणि दिग्दर्शक आहेत, सुदेश इस्सार. या चित्रपटात विनोद खन्ना, योगिता बाली, मदन पुरी, सुधीर, मुक्री, जानकीदास, पूर्णिमा आणि रणजित यांच्या प्रमुख भूमिका आहेत. इतर छोट्या छोट्या भूमिकेत रशिद खान, सी.एस. दुबे, श्याम अरोरा, लीना डिसोझा, उमा दत्त यांच्याही भूमिका आहेत, तर इंद्रजीतसिंग तुलसी यांच्या गीताना लक्ष्मीकांत प्यारेलाल यांचे संगीत आहे. हा चित्रपट नेमका कधी आणि कुठे प्रदर्शित झाला हे फार फार तर विनोद खन्नाचे जबरा फॅन सांगतील. असतात हो असे पंखे. त्या काळात खलनायकीकडून हीरोगिरीकडे वळताना विनोद खन्नाने लगाम, धमकी, मेम साब असे बरेच छोटे छोटे चित्रपट स्वीकारत स्वतःला बिझी ठेवत ठेवत ’आपण आता हीरो आहोत’ हे अधोरेखित ठेवले होते. प्रत्येक क्षेत्राचे काही अलिखित नियम असतात तसेच हे आहेत. येथील खेळी काही वेगळीच असते आणि त्यात गंमत आहे.
पण हा चित्रपट सलिम जावेद यांनी लिहिला आहे हे दुर्लक्षित का राहिले अथवा मागे का पडले असावे? सलिम जावेद यांनी एकीकडे जंजीर, हाथ की सफाई, यादों की बारात, शोले, त्रिशूल, शान, क्रांती, डॉन, दोस्ताना, शक्ती असे अनेक सुपर हिट चित्रपट लिहिले आणि पटकथा व संवाद लेखकांना ग्लॅमर आणले, त्यांचे मूल्य वाढवले, त्यांना पोस्टरवर स्थान मिळवून दिले, तरीही त्यांच्या खात्यात काही फ्लॉप्स चित्रपटही आहेत. एस.एम. सागर दिग्दर्शित ’अधिकार’ (1971. प्रमुख भूमिका अशोककुमार, नंदा, देब मुखर्जी, नाझिमा आणि प्राण), ए. सलाम दिग्दर्शित ’आखरी डाव’ (1975. जितेंद्र, सायरा बानू आणि डॅनी), प्रेमजी निर्मित आणि देश मुखर्जी दिग्दर्शित ’इमान धरम’ (1977. शशी कपूर, संजीवकुमार, अमिताभ बच्चन, रेखा, अमरीश पुरी, डॉ. श्रीराम लागू, प्रेम चोप्रा आणि हेलन), रमेश तलवार दिग्दर्शित ’जमाना’ (1985. राजेश खन्ना, ऋषि कपूर, पूनम धिल्ला आणि रंजिता) या चित्रपटांना रसिकांनी नाकारले. ’इमान धरम’च्या अपयशाच्या वेळी तर सलिम जावेद यांची पटकथा आणि संवाद म्हणजे हमखास यशच अशा इमेजला जबर धक्का बसला होता. गॉसिप्स मॅगझिनमधून बरेच काही ना काही लिहून आले.
राजेश खन्नाची दुहेरी भूमिका असलेल्या चक्क दोन चित्रपटांची पटकथा व संवाद सलिम जावेद यांचे होते, पण राजेश खन्नाने त्यात बरेच फेरफार केल्याने सलिम जावेद यांनी आपले नाव मागे घेतल्याचे त्या काळात गॉसिप्स मॅगझिनमधून फार गाजले. मस्तकलंदर या चित्रपटाच्या निमित्ताने सलिम खान यांची दीर्घ मुलाखत घेतली तेव्हा त्यांनीही त्याबाबत मला सांगितले. ते चित्रपट होते, जम्बू दिग्दर्शित ’हमशक्ल’ (1974, यात नायिका होत्या तनुजा आणि मौशमी चटर्जी) आणि सतपाल दिग्दर्शित ’भोला भाला’ (1979. यात नायिका होत्या रेखा आणि मौशमी चटर्जी) या दोन्ही चित्रपटांची राहुल देव बर्मनचे संगीत असलेली गाणी लोकप्रिय झाली, पण दोन्ही चित्रपट फ्लॉप ठरल्याने सलिम जावेद यांच्या खात्यात हे अपयश जमा झाले नाही. अन्यथा त्यांचे अपयशाचे पारडे थोडे जड झाले असते. तसे होऊ नये म्हणून ’सौदा’ची आठवणही नको असावी.
ते काही असो सलिम जावेद लघुपटाचे स्वागत आहे. पटकथा कशी असावी/लिहावी (निर्माता व दिग्दर्शकांकडे त्याचे महत्व कसे पटवून द्यावे), स्वतःचे मार्केटिंग कसे करावे यासाठी सलिम जावेद आयडॉल आहेत. तरी आता पुन्हा जरी ते एकत्र आले तरी आजच्या ग्लोबल युगातील डिजिटल वातावरणात त्यांच्या पटकथेवर चित्रपट निर्माण करावा असे कोणत्या दिग्दर्शकाला मनोमन वाटेल हा प्रश्नच आहे? फरहान अख्तरला वाटेल का? त्याचा सलिम जावेद लिखित, मनोजकुमार दिग्दर्शित क्रांती चित्रपट जास्त आवडता आहे. खुद्द सलिम जावेद आपल्याचा एखाद्या चित्रपटाची रिमेक लिहिण्यात रस घेतील का? जावेद अख्तर यांनी ‘दीवार’वरूनच राहुल रवैल दिग्दर्शित जीवन एक संघर्ष लिहिला, सलिम खान यांनी ‘दीवार’वरूनच शशिलाल नायर दिग्दर्शित फलक लिहिला.
सलिम जावेद यशस्वी व आदर्श पटकथा व संवाद लेखक निश्चित आहेत (की होते?) पण त्यांच्या कारकीर्दीची दुसरी बाजू (की पडती बाजूदेखील) पाह्यला हवी ना?

– दिलीप ठाकूर (चित्रपट समीक्षक)