अलेक्झांड्रा थिएटरची इमारत झाली 103 वर्षांची

आजच्या ग्लोबल युगातील डिजिटल पिढी मुव्हीज (आजची युवा पिढी चित्रपटाला मुव्हीज म्हणते) पाहण्यासाठी मल्टीप्लेक्स, मोबाईल स्क्रीन, लॅपटॉप, यू ट्यूब, ओटीटी प्लॅटफॉर्म यात रमली असल्यानेच त्यांना मुंबईत अलेक्झांड्रा नावाचे एक इंग्रजकालीन चित्रपटगृह होते याची कदाचित कल्पना नसेल. बरं इतकेच नव्हे तर ऑल्फ्रेड हिचकॉकचा 39 स्टेप्स हा चित्रपट येथे ’एक कम चालीस लंबे’ असे नामांतर करून प्रदर्शित झाला आणि असेच नावात बदल करून येथे इंग्रजी चित्रपट प्रदर्शित करण्याची प्रथा होती असं सांगितले तर भुवया उंचावतील. आजच्या टेक्नॉसॉव्ही पिढीला अधिक माहिती मिळवण्यासाठी गुगलवर जाण्याची गरज वाटते तसे ते एव्हाना गेलेदेखील असतील, पण संदर्भ, माहिती, तपशील मिळवल्याने चित्रपट, चित्रपटगृह आणि त्याचे विश्व समजते असे मुळीच नसते. त्यासाठी त्या क्षेत्रात पाऊल टाकून निरीक्षण, छोट्या मोठ्या भेटीगाठी, मुलाखती यातून पुस्तकाबाहेरचे आणि गुगलबाहेरचे जग समजते. लाईव्ह अनुभव येतो.
अलेक्झांड्रा थिएटर हा एकदा अतिशय वेगळा अनुभव देई. सर्व चित्रपटगृह एकसारखी नसतात, काही खूपच वेगळी असतात आणि ते वेगळेपण त्यांची ओळख असते.
अलेक्झांड्रा चित्रपटगृह आज 103 वर्षांचे झाले असते म्हणूनच हा फोकस. कामाठीपुरा, नागपाडा विभागात ते 14 सप्टेंबर 1921 साली सुरू झाले.
मी दक्षिण मुंबईतील गिरगावातील खोताची वाडीत लहानाचा मोठा होताना कुलाब्यातील स्ट्रॅण्ड थिएटरपासून ताडदेवच्या डायना थिएटरपर्यंत सगळीकडेच पिक्चर एन्जॉय केला. आपल्या आजूबाजूचा समाज जो पिक्चर पाहतो तोच आपला असेच मानल्याने हाऊसफुल्ल गर्दीत कधीच हरवलो नाही आणि या प्रवासात मला जाणवले प्रत्येक थिएटर एकापेक्षा वेगळे. जुने गिरगावकर असाल तर बघा आठवून. डोळ्यासमोर आणा ते थिएटर डेकोरेशन आणि तिकीटासाठीची लांबलचक रांग.
अलेक्झांड्रा थिएटरची ओळख आणि संस्कृती अगदी भन्नाट आणि खरोखरच जगावेगळी. अगदी अनोखी.
आजच्या डिजिटल, मेट्रो ट्रेन, कोस्टल रोड युगातील चित्रपट रसिकांना मात्र हा अलेक्झांड्रा थिएटरचा अनोखा ’स्पॉट’ नेमका कुठे होता हे सांगायलाच हवे. आता होताच म्हणायला हवे, कारण हे थिएटर 2011 साली बंद पडले, पण त्याची शंभरपेक्षा जास्त वर्षे जुनी इमारत आजही आपल्या जुन्या खाणाखुणा घेऊन उभी आहे. दक्षिण मध्य मुंबईतील नागपाडा कॉर्नरवरचे हे जुन्या काळातील चित्रपट रसिकांचे हमखास लक्ष वेधणारे असे थिएटर. नागपाडा, कामाठीपुरा, आग्रीपाडा, मुंबई सेंट्रल (जवळच माझगाव, भायखळा) अशा अतिशय दाट वस्तीच्या आणि सर्वधर्मसमभाव मानणार्‍या नागरिकांनी गजबजलेल्या अशा भागातील मध्यभागी हे थिएटर. एका बाजूने रेड लाईट एरियालगतच ही वास्तू. हीदेखील एक गोष्ट सांगायला हवीच. म्हणजेच पूर्वीचा चित्रपटगृहांचा जन्म सर्वस्तरीय होता हे लक्षात येते. चित्रपट अभ्यासक्रमात हेही यायला हवे. सामाजिकदृष्ट्या ही खूप महत्त्वाची गोष्ट आहे. (ती दुर्दैवाने दुर्लक्षित राहिलीय. चित्रपट रसिकांसमोर कसा पोहचला याचा जमेल तसा शोध यात आहे.) उच्चमध्यमवर्गीय आणि उच्चभ्रू वर्ग या थिएटरपासून कायमच लांब राहिला. आपण येथे पिक्चर पहायला असे सांगणे त्याना कायमच डाऊन मार्केट वाटले असावे, मात्र या वर्गाला या थिएटरच्या कल्चरबद्दल कायमच कुतूहल. अनेक वर्षे इंग्लिश मीडियातून या थिएटरवर सतत काहीना काही लिहून येत राहिले हे या थिएटरचे यशच.
अलेक्झांड्रा थिएटरची ’विशेष दखल’ घेण्याची ठळक कारणे म्हणजे, येथे प्रामुख्याने हॉलिवूडचे बी आणि सी ग्रेड चित्रपटाचे हिंदीत काही वेगळेच नामकरण करून ते प्रदर्शित होत आणि ते हिंदीतील नाव वाचण्यातही एक प्रकारचे मनोरंजन असे. (चित्रपट म्हटलं की अशा अगणित आणि त्यात काही अजब गोष्टी आहेत हे मी उगाच सांगत नाही. माझ्यासारख्या चित्रपट व्यसनींनी ते प्रत्यक्षात अनुभवलंय.) काही उदाहरणे अशी, ’डबल इम्पॅक्ट’चे केले होते, ’राम और श्याम’, तर ’ब्रूस द लीजण्डस’चे केले होते, ’दादो का दादा ब्रूसली’. आणखी काही ’भाषांतरीत’ नावे सांगायची तर, मेरा जिस्म मेरा बदन’, अपनी मुर्गी को रखना संभाल, निक्कमा किया इस दिल ने, अंगूर का दाना हू मै, जवानी जानेमन हसीन दिलरुबा, Blow hot Blow coldचे आशुक गरम तो माशुक नरम, Rider on the rainचे बरसात मे ताक धीना धीन,spidermanचे हवा मे लटका दे सबको फटका, Gold Fingerचे सुनहरी हसीना असे अगदी काहीही हिंदीत करणे ही या थिएटरची खास ओळख. म्हटलं ना प्रत्येक थिएटरची आपली एक ओळख असतेच असते आणि फक्त तेवढे नाव वाचण्यासाठीही अलेक्झांड्राचा अनेकजण फेरफटका मारत. अशाच एका विदेशी चित्रपटाचे नाव ’बच्चे तो बच्चे बाप रे बाप’. अधूनमधून येथे अ‍ॅक्शनपॅक्ड मसालेदार देमार हिंदी पिक्चर, भोजपुरी पिक्चरही रिलीज होत. येथील पिक्चर कोणताही असो, त्यात काही वेगळेपण, दिग्दर्शकाचा टच, प्रतिकात्मक दृश्य, क्लासिक कॅमेरा वर्क अशा गोष्टींची अपेक्षा कधीच कोणी ठेवली नाही. मी तरी नाही. विशेष म्हणजे, बी आणि सी ग्रेड विदेशी पिक्चर इंग्लिश भाषेतच रिलीज होत आणि भाषा समजायला हवी असे काही नव्हतेच. असे विदेशी पिक्चर हिंदीत डब करण्याचे फॅड खूप नंतर आले. ते पूर्वी असते तर अलेक्झांड्रा आणखी हाऊसफुल्ल गर्दीत चालले असते, पण अनेकाना इंग्लिश भाषा समजत नव्हती तरी दृश्यातून पिक्चर समजत होते हे तर अलेक्झांड्राचे देणे.
माझी या अलेक्झांड्रा थिएटरची ओळख कशी झाली? ते नाझ, ड्रीमलॅन्ड, रॉक्सी, मेट्रो, लिबर्टी, ऑपेरा हाऊस, अलंकार, मिनर्व्हा, नॉव्हेल्टी, शालिमार वगैरेसारखे मेन थिएटर अजिबात नव्हतेच. आमच्या गिरगावातील मध्यमवर्गीय कुटुंबात या थिएटरवर गप्पा होत नसत. इतकेच नव्हे तर या थिएटरमध्ये पिक्चर पहायला जाऊया असा घरात अजिबात विषय नसे. याचे कारण म्हणजे, तिकडचे विदेशी पिक्चर पाहण्यापेक्षा इरॉस, रिगल, स्टर्लिंगचे इंग्लिश पिक्चर पाहूया अशा गप्पा होत. मी अलेक्झांड्रा थिएटर सर्वप्रथम बेस्ट बसमधून पाहिले. लालबागचे सार्वजनिक गणेशोत्सवातील गणेशमूर्ती आणि देखावे पाहण्यासाठी सहकुटुंबाने जाण्याची खूपच जुनी परंपरा आहे. मीही ती अनुभवलीय. त्यात 65 आणि 69 या क्रमांकाच्या बसने लालबागला ये जा करताना या थिएटरवर हमखास नजर पडायची. अगदी जुन्या वळणातील थिएटर असले तरी त्यावरचे विदेशी चित्रपटाचे पोस्टर आणि त्याच्या नावाचे अजब हिंदीकरण हे गमतीदार वाटे. बराच काळ अलेक्झांड्रा इतकेच माहीत होते. नेमके बारावीला असताना मला महाराष्ट्र कॉलेज सेंटर आले आणि ते नेमके याच थिएटरसमोर. हा एक छान योगायोग होता आणि शेवटचा पेपर होताच याच अलेक्झांड्राचा पहिला अनुभव घेतला. पिक्चरचे नाव होते, कमीने मै तुझे जिंदा नहीं छोडूंगा. (तुम्हाला लगेच धर्मेंद्र आठवला असेल, पण हा त्याचा पिक्चर नव्हता. असाच कोणती तरी ’परदेशी’ होता, पण वार्षिक परीक्षा संपल्यावर आणि समोरच थिएटर असल्याने अधिक तपशील कशाला हवे होते?) अप्पर स्टॉलचे एक रुपया पासष्ट पैशाचे तिकीट काढून आम्ही मित्र आत शिरलो ते एक भन्नाट अनुभव घ्यायला. त्या काळात सीटवर बसल्या बसल्या अगदी हक्काने पडद्यावरच्या हीरोला वगैरे एकाद्याने ओरडून सल्ला देणे नेहमीचेच (अशाच पब्लिकने आपल्या देशात पडद्यावरचा पिक्चर वाढवला. कदाचित ते तर्कसंगत नसलेही. पण तेच सत्य होते.) येथे फायटिंग (त्या काळातील प्रचलित शब्द ढिश्यॅव ढिश्यॅव) सीनला पब्लिकमधून मार सालेको… येथपर्यंत ठीक हो, पण तोंडानेही ढिश्यूम्म ढिश्यूम्म करायचं? पिक्चरशी एकरूप होणे असेही असू शकते. एकादा सीन लांबलाच तर पिक्चर आगे करोचा एकादा सल्लाही आला (तोपर्यंत व्हिडिओ कॅसेटचे युग आले नव्हते तरी असा सल्ला). अ‍ॅक्शन सीनला टाळ्या आणि शिट्ट्यांनी थिएटर दणाणून गेले.
अलेक्झांड्राचा हा माझा पहिला शो असा रोमांचक होता. अधूनमधून अशाच धमाल अनुभवासाठी येथे यायला हरकत नाही हे ठरवून टाकले. प्रत्येक वेळेस ’हा चित्रपट आपल्याला काय देतोय’ याचसाठी आतूर असायला हवे असे नव्हे. कधी कधी पब्लिक आपल्याला कोणता अनुभव देतोय यासाठीही थिएटरमध्ये जायला हवे. (एका मराठी वृत्तपत्राची एक महिला प्रतिनिधी काही वर्षांपूर्वी याच एकूण अनुभवासाठी येथे गेली असे तिने त्यावर आवर्जून लिहिले. चित्रपट पाहणे आणि चित्रपटगृह अनुभवणे या दोन स्वतंत्र गोष्टी आहेत हेच यातून दिसते.)
आजच्या बदामी गुलाबी आणि महागड्या काचेच्या मल्टीकलर मल्टीप्लेक्सच्या काळात हे अलेक्झांड्रा सिनेमा थिएटरचे कल्चर विचित्र वाटेल…आतमध्ये वेगळा फिल….पब्लिक तिकीट काढताक्षणीच पडद्याशी जोडला जायचा ..टाळ्या शिट्ट्यांची धमाल…..गिरगांवातून 65वा 69नंबरची बस पकडून तेथे जाताना कोणी पाहत नाही ना याची काळजी मात्र घ्यायचो. काही वर्षांपूर्वी timesMr alexandra cinema takes on new role as mosque ही बातमी वाचताना flash backमध्ये गेलो.. याच अलेक्झांड्रा थिएटरबद्दल माझे कुतूहल कायम राहिले. फार पूर्वी या थिएटरचे मालक होतेअब्दुल्ली युसूफ अली, तर ख्यातनाम चित्रकार एफ. एम. हुसैन यांनी एकेकाळी याच अलेक्झांड्राची पोस्टर रंगवलीत हे विशेष. गोल देवळाजवळच्या मोती सिनेमासमोरच्या गल्लीत हुसेनचा तो स्टुडिओ होता असे अधिक शोध घेतला असता समजले. या थिएटरच्या बाजूने दोन मिनिटांवरील कामाठीपुराच्या गल्लीतल्या फुटपाथवर भल्या पहाटे प्रत्येक शुक्रवारी चोर बाजारटाईप बाजार भरायचा. अक्षरशः चोरीचा माल.
इथे जुन्या रेकॉर्डस एक-दोन रुपयात मिळायच्या. साठ सत्तरच्या दशकात एक दोन रुपये फार कमी नव्हतेच. त्या काळात लाऊडस्पीकरचा धंदा करणारे हे त्यांचं गिर्हाईक. दिवस उजाडला की हे विक्रेते निघायचे.
कालांतराने अनेक एकपडदा चित्रपटगृह एकेक करीत बंद झाली. अनेकांच्या तर मूळ खाणाखुणा फक्त मागच्या पिढीतील चित्रपट रसिकांनाच माहित आहेत. अलेक्झांड्राची मूळ वास्तू आजही उभी आहे, पण शो केव्हाच थांबला आहे. माझ्यासारखेच अनेक चित्रपट व्यसनी आजही तेथून बेस्ट बसने (आता 65 नंबरची बस बंद झालीय) हटकून अलेक्झांड्रा थिएटरवर हमखास नजर टाकतोच. ती आमच्या पिढीची सवय होती. गरज होती. एक वेगळाच अनुभव असे. एखाद्या विदेशी पिक्चरचे हिंदीतील नामकरण आम्हाला काही वेगळाच आनंद देई. आजही तसेच काही नजरेत पडेल असे वाटते, पण तसे होत नाही. आज हे थिएटर सुरू असते तर त्याचे वय 103 वर्षे असते. आज येथील पडद्यावर खेळ होत नसला तरी ही इमारत 103 वर्षांची आहे. जुन्या मुंबईवर फोकस टाकताना हा संदर्भ खूपच महत्त्वाचा आहे.
मी फक्त चित्रपट पाहत पाहत सिनेपत्रकारिता केली नाही तर चित्रपटगृह आणि त्यातील रसिक यांच्यातील एक राहिलो. आपल्या देशातील चित्रपट संस्कृती व त्याचा प्रेक्षक जगावेगळा आहे आणि त्याला दाद द्यायलाच हवी. अलेक्झांड्रा थिएटर एक झक्कास उदाहरण आहे.

-दिलीप ठाकूर, चित्रपट समीक्षक