सुधागड लेणी : ऐतिहासिक ठेवा जोपासण्याची गरज

सुधागड तालुक्यात प्राचीन व बहुमूल्य लेण्यांचे समूह आढळतात. तालुक्यात ठाणाळे, नेणवली, गोमाशी व चांभार लेणी अशा भव्य लेण्यांचा समूह आहे. देशविदेशातील अभ्यासक व पर्यटकांचे आकर्षण ठरत आहेत. मागील वर्षी येथील लेण्यांमध्ये अमेरिकेतील भन्ते वेन सुका ध्यानधारणेसाठी आल्या होत्या. तर अनेक देशातील अभ्यासक येथे दौरेदेखील करत असतात, मात्र या प्राचीन लेण्यांकडे प्रशासन व पुरातत्त्व विभागाचे फारसे लक्ष नसल्याने त्यांची प्रचंड दुरवस्था झाली आहे. त्यामुळे या प्राचीन वास्तू नामशेष होण्याची भीती निर्माण झाली आहे. त्यांचे जतन व संगोपन होण्याची अतिशय आवश्यकता आहे. दरम्यान, उपद्रवी लोकांकडून येथे रंगरंगोटी व विद्रुपीकरण करण्यात येत असल्याने लेणीप्रेमी व पर्यटकात नाराजी दिसून येते.

निसर्गाच्या कुशीत वसलेल्या या प्राचीन बौद्धकालीन लेण्यांची पुरती दुरवस्था झाली आहे. येथील स्तुप, विहार, चैत्यगृह, शिलालेख स्मारक यांची मोठ्या प्रमाणात पडझड झाली असून त्यावर अनेक उपद्रवी लोकांनी चक्क ऑईलपेेंटने नावे लिहिली आहेत. प्राचीन इतिहासाची साक्ष देणारा हा मौलिक ठेवा जोपासण्याची नितांत गरज आहे. अनेक पर्यटक व बौद्ध अभ्यासक इथे भेट देत असतात. पर्यटकांना योग्य सोयीसुविधा उपलब्ध करून दिल्यास या ठिकाणी पर्यटन वाढीलादेखील खूप संधी आहे.

ठाणाळे लेणी

ठाणाळे लेणी समूहात चैत्यगृह, स्मारक, स्तुपसमूह, सभागृह व उर्वरित 21 विहार लेणी आहे. बहुतांश विहारांमध्ये व्हरांडे आणि एक किंवा दोन खोल्या असून त्यामध्ये शयनासाठी ओटे आहेत. काही विहारांमध्ये समोरच्या भागात दालन व चार पाच भिख्खूंच्या निवासाची व्यवस्था आहे. अशा विहारात आंतरदालन, प्रवेशद्वार, खिडकी व शयन ओटे आहेत. पाच पायर्‍या असलेल्या एका विहारात वाकाटककालीन रंगीत चित्रांचे काही अवशेष दिसतात. प्राकृत ब्राह्मी लिपीतील शीलालेख असलेले एक पाण्याचे टाके आहे. पाण्याचे हौद, टाके, ब्राह्मी शीलालेख भित्तीचित्र आहेत. या सर्वांची मोठ्या प्रमाणात पडझड झाली आहे, बरेच अवशेष भग्नावस्थेत आहेत. अनेक उपद्रवी लोकांनी येथील स्तुप, चैत्यगृह, स्मारक यावर चुन्याने व ऑईलपेंटने आपली नावे कोरली आहेत. त्यामुळे या ऐतिहासिक वास्तूंचे सौंदर्य लुप्त झाले आहे. ठाणाळे लेण्यांसारखा ऐतिहासिक व पुरातन ठेवा जतन करण्यासाठी प्रशासनाकडून विशेष व प्रभावी उपाययोजना राबविण्यात यावी, अशी मागणी पर्यटकप्रेमी व लेणीप्रेमी यांनी केली आहे.

ठाणाळे लेण्यांचा काळ हा इ.स. पूर्व दुसर्‍या शतकापासून इ.स. पाचव्या शतकापर्यंत आहे. ही लेणी डोंगरामध्ये पश्चिमाभिमुख कोरलेली आहेत. लेण्यात सापडलेल्या विविध वस्तू व मौर्यकालीन चांदीची नाणी पाहाता ही लेणी 2200 वर्षापूर्वीची असल्याचे अनुमान काढण्यात येते. लेण्यांचा दगड हा अग्निजन्य (बेसाल्ट)  आहे. शिल्पकलेच्या दृष्टीने अप्रतीम असलेल्या, तसेच मानवी जीवनाच्या आर्थिक जडणघडणीत या लेण्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावलेली आहे. वाघजाई घाटातून मावळात जाणारा प्राचीन मार्ग या लेण्यांजवळून जातो. कोकणातून घाटमार्गे देशावर जाता-येताना विश्रांतीचे स्थान म्हणून या लेण्यांचा उपयोग केला गेला. त्याचबरोबर बौद्ध भिख्खूंच्या भदन्त, आचार्य, परिव्राजक यांच्या निवार्‍यासाठीसुद्धा या लेण्यांचा उपयोग इ.स. पाचव्या शतकापर्यंत करण्यात आला आहे.

या लेण्या अतिशय प्राचीन असून ऐतिहासिक दृष्ट्या खूप महत्त्वाच्या आहेत. त्यामुळे पुरातत्त्व खात्याने वेळीच या लेण्यांची डागडुजी व देखभाल करणे गरजेचे आहे. येथे येणार्‍या पर्यटकांनी लेण्यांवर नावे टाकून येथील सौंदर्याला गालबोट न लावता, येथील परिसर साफ व संरक्षित कसा राहील, याची दक्षता घेतली पाहिजे, असे आवाहन शिवऋण प्रतिष्ठानने केले आहे. प्रतिष्ठाणतर्फे येथील परिसर साफ करून त्यासंदर्भातील लघुपटही प्रसिद्ध केला आहे.

ठाणाळे लेण्यांपर्यंत कसे पोहचाल?

पालीपासून ठाणाळे हे गाव 15 किमी अंतरावर आहे. ठाणाळे या गावी येण्यासाठी नाडसूरपर्यंत एसटीची सुविधा उपलब्ध आहे. नाडसूर ते ठाणाळे हे दोन किमी अंतर असून तेवढेच अंतर लेण्याकडे जाण्यासाठी चालावे लागते. ठाणाळे गावच्या पूर्वेकडे असलेल्या जंगलामध्ये ही लेणी आहेत. त्या भागाला चिवरदांड असे म्हणातात. क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके यांनीही येथे आश्रय घेतला होता.

नेणवली व चांभार लेणी

खडसांबळे व नेणवली गावाजवळ सह्याद्री पर्वतात नेणवली लेण्या आहेत. लेण्यांचा मार्ग या दोन्ही गावापासून खरबाच्या वाटेने जातो. गावापासून लेणी सुमारे अडीच किमी अंतरावर आहेत व येथील जंगल राखीव वनक्षेत्र आहे. तेथे बिबट्याचे वास्तव्यदेखील आहे. या लेणी समूहात एकूण 21 लेण्या आहेत. काही लोक पूर्वापार या लेण्यांना पांडवलेणी म्हणूनच ओळखतात.

लेण्यांतील सर्वात मोठ्या सभागृहाच्या मागच्या बाजूस उंच व मोठा घुमट आहे. घुमट दगडांमध्ये व्यवस्थित कोरला आहे. घुमटचा व्यास 1.5 मीटर उंची 3.5 मीटर आहे. घुमटावर मध्यभागी झाकणासारखा आकार असून चौरसाकृती छिद्र आहे. स्थानिक लोक या घुमटाला रांजण म्हणतात. सभागृहाच्या डाव्या बाजूस व मागील भिंतीत एकूण 17 खोल्या आहेत. प्रत्येक खोलीत दगडी ओटा आणि चौकोनी खिडकी आहे. काही खोल्या एकांतवासासाठी खोदल्या आहेत. या सभागृहांमध्ये ठाणाळे लेण्यांप्रमाणे नक्षीकाम किंवा लेण्याचा काळ ठरवण्यासाठी शिलालेख नाही. सभागृहाच्या पुढील बाजूस पाणी साठवण्याचे बंदिस्त टाके आहे. लेण्यांमध्ये काही ठिकाणी भिंतीस लागून शयन कोठे बांधले आहेत. व भिंतींमध्ये कोनाडे ठेवण्यात आले आहेत. या लेणी समूहात एकूण 11 लेणी असली, तरी मुख्य सभागृह व त्याच्या बाजूकडील सदनिका वगळता काही ठिकाणी लेणी कोसळली आहेत. काहींच्या भिंती तुटल्या व कोसळल्या आहेत. काहींचे अर्धे छत कोसळले आहे. तर एका ठिकाणी प्रांगणाचा भाग कोसळला आहे. हजारो वर्षांच्या ऊन-पावसाच्या मार्‍यामुळे वरच्या भागातून दगड कोसळत आहेत. याच लेण्यांच्या पश्चिम बाजूस अर्धा किलोमीटर अंतरावर चांभार लेणी आहेत, परंतु येथील डोंगराचे कडे तुटल्याने येथे जाता येत नाही. या लेणी समूहाचा उपयोग चौल बंदरातून नागोठणे मार्गे मावळात जाणार्‍या व्यापार्‍यांसाठी केलेला आहे. ही प्राचीन लेणी 1889 पर्यंत जगास अपरिचित होती, परंतु 1890 मध्ये रेव्हरंड ऍबंट यांनी लेण्यांचा प्रथम शोध लावला. तेव्हापासून या लेण्यांची काहीही दुरुस्ती झालेली नाही. प्रतिकूल निसर्ग परिस्थिती व मानवी देखभालीची उदासीनता यामुळे लेण्यांचा हा सांस्कृतिक ठेवा यापुढे आणखी किती काळ आपले अस्तित्व टिकवून ठेवेल याबाबत शंका आहे.

नेणवली लेण्यांपर्यंत कसे पोहचाल?

पालीपासून नेणवली व खडसांबळे हे गाव साधारण 15-16 किमी अंतरावर आहे. खडसांबळे गावी येण्यासाठी पालीवरून एसटीची सुविधा उपलब्ध आहे. खडसांबळे ते लेणी हे अंतर चालत पार करावे लागते.

गोमाशी लेणी

गोमाशी येथे बौद्धकालीन लेणी समूह आहे. त्याला काही लोक भृगुऋषींची लेणी असे म्हणतात. गोमाशी गावाजवळ सरस्वती नदीकाठी खोंडा नावाचा डोंगर आहे. या डोंगरातील एका घळीत 1.5 मीटर उंचीची भृगुऋषींची प्रतिमा कोरण्यात आली आहे, मात्र ही प्रतिमा गौतम बुद्धांची आहे असे काही अभ्यासकांचे म्हणणे आहे. या लेण्यांकडे जायचे असेल तर पालीपासून गोमाशी अंतर 14 किमी आहे. गोमाशी गावापर्यंत एसटीची सोय आहे. या लेण्यांचीदेखील मोठी पडझड झाली आहे. लेण्यांपर्यंत जाणार्‍या मार्गाचीदेखील दुरवस्था झाली आहे.

-धम्मशील सावंत, खबरबात