‘स्ट्रॅन्ड’ आज 82 वर्षांचे झाले असते…

ओटीटीने जगभरातील चित्रपट घरात पोहचलाय. मोबाईल स्क्रीनवर प्रवासापासून टॉयलेटपर्यंत कुठेही बसून चित्रपट पाहता येतो. आता तर महानगरांतील स्कायक्रॅपर्स हायफाय स्कायफाय बिल्डिंगमध्येही मिनी थिएटर असते. चित्रपट असा व इतका जवळ असूनही आणि तो पाहण्याची सुविधा वाढली तरी तुम्ही जुन्या काळातील सिंगल स्क्रीन थिएटर्स संस्कृतीत का रमला आहात? पुरे झाला हा फ्लॅशबॅक. आज फास्ट फॉर्रवर्डचा जमाना आहे असे कोणी म्हटलं तरी ते मी आनंदाने स्वीकारतो, पण यात एक सच्चाई अशी की शहरातील सिंगल स्क्रीन थिएटर्स ते खेड्यापाड्यातील टूरिंग टॉकीज, तंबू थिएटर्स, कालांतराने शहरातील गल्लीपासून खेड्यापाड्यातून आलेली व्हिडीओ थिएटर्स यातून चित्रपट रसिकांनी टाळ्या शिट्ट्यांनी पिक्चर एन्जॉय केला म्हणूनच तर तो मल्टीप्लेक्स, ओटीटीपर्यंत जगला… त्यातीलच एक कुलाब्यातील स्ट्रॅन्ड सिनेमा!
या थिएटरशी माझा उशिरा संबंध आला, पण तो कायमच लक्षात राहण्याजोगा आहे. मी फक्त पिक्चर पाहत पाहत आलो नाही, त्या जगतातील अनेक गोष्टीही जाणून घेत घेत वाटचाल करीत राहिलो. मीडियात आल्यावर तर चित्रपटाचे बहुस्तरीय जग प्रत्यक्षात अनुभवतोय, भटकंती करतोय, लहान मोठ्या भेटीगाठी घेतोय.
दक्षिण मुंबईतील स्टर्लिंग, रिगल, इरॉस, न्यू एम्पायर ही अनेक वर्षे इंग्लिश चित्रपटाची हुकमी थिएटर्स म्हणून ओळखली जात असल्याने तेथे माझ्यासारखा रेडिओवर कसोटी क्रिकेट सामन्याच्या कॉमेन्ट्रीपुरताच इंग्लिशशी संबंध असलेला नि परीक्षेत इंग्लिशमध्ये पस्तीस गुणांनी काठावर पास होणारा या थिएटर्सच्या आसपास तरी कशाला जाईल? कधी एखादा हिंदी पिक्चर तेथे प्रदर्शित झालाच तर बघू असा सरळ सोपा दृष्टिकोन होता. सत्तरच्या दशकातील मध्यमवर्गीय कुटुंबात सरळ आयुष्य जगा हीच शिकवण असे. त्यात स्ट्रॅन्डला एखादा हिंदी चित्रपट रिलीज होताना तो त्याबरोबरच ग्रॅन्ट रोड परिसरातील एकाद्या थिएटरमध्येही असे. स्ट्रॅन्डमधून एक दोन आठवड्यात तो हिंदी चित्रपट उतरायचा.
मला आठवतंय सेन्सॉरने काही कटस सुचवलेला आणि धर्मेंद्र व रेखाच्या पोस्टरवरील धाडसी प्रणय दृश्यामुळे गाजलेला किमत (1973) हा रवि नगाईच दिग्दर्शित जेम्स बाँड स्टाईलचा, पण अस्सल मसालेदार हिंदी चित्रपट स्ट्रॅन्डला रिलीज झाला होता आणि स्ट्रॅन्डचे या पिक्चरचे थिएटर डेकोरेशन पाहण्यासाठी जायचे आम्ही गिरगावातील खोताची वाडीतील काही सवंगड्यानी ठरवले. तेवढ्यात समजले ’किमत’ ड्रीमलॅन्डलाही येतोय. मग कशाला 133 नंबरची बस पकडून कुलाब्याला जा. परवीन बाबीचा रूपेरी पडद्यावर पदार्पण करतानाचा बी.आर. इशारा दिग्दर्शित ’चरित्र’ (1973) ड्रीमलॅन्ड लागला तोच एकाच आठवड्यात उतरला (क्रिकेटपटू सलिम दुराणी त्यात हीरो होता, बरं का?) आणि पुढच्याच शुक्रवारी तिची भूमिका असलेला ’धुंए की लकीर’ (1973) ड्रीमलॅन्डसह स्ट्रॅन्डलाही लागला इतकेच. प्रेक्षक म्हणून स्ट्रॅन्डला जाण्याचे योग मला येत नव्हते आणि त्याची चक्क आवश्यकताही नव्हती. अनेकदा तेथे इंग्लिश चित्रपट प्रदर्शित होत आणि मराठी वृत्तपत्रात इंग्लिश चित्रपटाच्या जाहिराती येत नसत, पण हे थिएटर नेमके आहे कुठे, कसे आहे, किती मोठे आहे (इंग्लिश चित्रपटाचे आहे म्हणजे हायफाय असणार, रुबाबदार असणार हेही स्वाभाविकपणे त्यात आलेच.
जसे चित्रपट तशी त्याची थिएटर्स असाही एक फंडा सिंगल स्क्रीन थिएटर्स अर्थात एकपडदा चित्रपटगृहांच्या काळात होता. त्यांच्या दीर्घकालीन इतिहासात तो आहे. चित्रपट अभ्यासक्रमात हेही यायलाच हवे. चित्रपटाचा जन्म जसा महत्त्वाचा तशीच त्याची चित्रपटगृहातील वाटचालही महत्त्वाची), स्ट्रॅन्डचे पोस्टर डेकोरेशन कसे असते यांची उत्तरे हवी असतील, त्याचा ’आंखो देखा हाल’ अनुभवायचा तर कुलाबा मार्केटमध्ये जायलाच हवे. अनेक चित्रपटगृहे महत्त्वाच्या कॉर्नरला असताना हे भर भाजी, कडधान्य, फिश वगैरेच्या गर्दीत मार्केटमध्ये कसे हा प्रश्न पडत होता. कदाचित जेव्हा म्हणजे 30 ऑक्टोबर 1942 साली अर्थात इंग्रजांच्या काळात सुरू झाले तेव्हा येथे छोटेसेच मार्केट असेल.
स्ट्रॅन्डचा पहिला चित्रपट होता, लक्झरी पिक्चर्स हाऊसचा ’डशीसशरपीं धेीज्ञ’. यात गॅरी कपूर हा अमेरिकन हीरो होता आणि या चित्रपटात युद्धभूमीवरील थरारक प्रसंग आहेत असे तेव्हा बातमीत म्हटले होते. (सहजच एक प्रश्न मनात येतोय, इंग्रजांच्या काळात दक्षिण मुंबईत इंग्लिश कंपन्यांनी उभारलेली चकाचक पॉलिश्ड सिनेमा थिएटर्स प्रामुख्याने आपल्याला विदेशातून येत असलेले इंग्लिश चित्रपट पाहण्यासाठी उभारली नाहीत ना? म्हणजे त्यांचा मुख्य हेतू तोच असावा का?) स्ट्रॅन्डसमोर उभा राहिलो तेव्हा त्याचा साहेबी थाट आणि त्यावरची इंग्लिश पिक्चर्सचे होर्डिंग्स, शो कार्ड्स मला परकेपणाची जाणीव करून देत होता. माझ्यासारख्या मध्यमवर्गीय चाळ संस्कृतीत वाढलेल्याने नि तशीच जीवनशैली असलेल्याने गेट वे ऑफ इंडियाला फिरायला आल्यावर जाताना थोडं पुढे येत स्ट्रॅन्ड पहावे असे माझ्या मनात घट्ट बसले आणि स्ट्रॅन्डपासून मी मनाने कायमच दूर रहायचे ठरवले. (मै अपनी औकात को सही वक्त पहेचान गया असा कादर खान स्टाईल संवाद माझ्या मनात आला. हिंदी चित्रपट डायलॉगनेही गाजण्याचा तो काळ होता.)
कालांतराने चक्क हेच स्ट्रॅन्ड कायमचे आठवणीत राहीले. म्हटलं ना, ’टॉकीजच्या गोष्टी’शी माझे असलेले नाते काही वेगळेच आहे. मी फक्त आणि फक्त चित्रपट पाहिले नाहीत, समिक्षा केली नाही, तर थिएटर संस्कृतीही जाणून घेतली. याचे कारण जनसामान्यांचा जास्त संबंध चित्रपटगृहाशी येत राहिला. चित्रपटसृष्टीचे जग त्याच्यापासून कायमच दूर राहिले. सिनेमा थिएटर मात्र जवळ होते, सवयीचे होते. म्हणूनच चित्रपटगृहाचा इतिहास जास्तच महत्त्वाचा. त्यात चित्रपट पाहिला गेला.
मी मीडियात आलो आणि 1984च्या जानेवारीत मुंबईत भारताच्या आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाचे अर्थात इफ्फीचे आयोजन करण्यात आले होते. आता पणजीत (गोवा) नोव्हेंबर महिन्यात रंगत असलेला इफ्फी पूर्वी जानेवारीत आयोजित केला जाई आणि एक वर्ष नवी दिल्ली व एक वर्ष चित्रपट निर्मितीचे केंद्र असलेले शहर (मुंबई, हैदराबाद, कोलकत्ता, बंगलोर, त्रिवेंद्रम वगैरे) असा तो आलटूनपालटून असे. मुंबईत या इफ्फीचे मुख्य केंद्र मेट्रो थिएटर होते. न्यू एक्सलसियरला पॅनोरमा, स्ट्रॅन्डला भारतीय आणि विदेशी सिनेमावाल्याच्या चित्रपटांचा सिंहावलोकन विभाग होते. अर्थात मी स्ट्रॅन्डला शक्य तितके भारतीय चित्रपट पहायचे ठरवले आणि त्यात गुरुदत्त दिग्दर्शित ’प्यासा’, ’कागज के फूल’ वगैरे चित्रपट होते. माझ्यासाठी यामुळेच स्ट्रॅन्डचे दरवाजे उघडले तरी माझ्या मनात मध्यमवर्गीय संकोच होताच. पडद्यावर ’प्यासा’ सुरू होताच मी सिनेमाशी जोडला गेलो. स्ट्रॅन्डचा एकूणच रुबाब भारीच होता. बाल्कनी तर स्टाईलीश. ‘इफ्फी’च्या निमित्ताने स्ट्रॅन्डला आणखीन काही चित्रपट पाहताना थिएटरच्या रेड कार्पेट संस्कृतीशी ओळख वाढवायचा प्रयत्न केला. त्या काळातील प्रेक्षक असा असे. मला गिरगावातील सेन्ट्रल, इंपिरियल, सुपर टॉकिजची सवय. ती अतिशय साधी चित्रपटगृह. त्यात माणसेही साधीच भावना ठेवून येत.
काही वर्षातच पुन्हा स्ट्रॅन्डजवळ जायचा योग आला. या वेळी कारण वेगळेच होते. बी. सुभाष दिग्दर्शित ’टारझन’ (1985) अचानक सुपर हिट झाला आणि किमी काटकारचा टेलिफोन नंबर मिळवण्यासाठी धडपड सुरु झाली (पिक्चर हिटचे साईट इफेक्ट्स असे अनेक असतात. चित्रपट संस्कृतीत हेही असते.) त्या काळात अनेक स्टार आम्हा सिनेपत्रकारांना मुलाखतीसाठी घरीच बोलवत. किमी काटकरची आई मला फोनवर म्हणाली, कोलाबा मे स्ट्रॅन्ड सिनेमा के सामने हम रहते है… आजही जेव्हा जेव्हा एखाद्या म्युझिक चॅनलवर किमी काटकरचे एकादे गाणे पाहतो तेव्हा स्ट्रॅन्ड थिएटर पटकन आठवते (आणि अर्थातच किमी काटकरची भेटही आठवते.)
काही वर्षातच याच स्ट्रॅन्डमध्ये एक मिनी थिएटर असून तेथील तन्वीर अहमद दिग्दर्शित ’आकर्षण’ ( 1988) या चित्रपटाच्या शूटिंगमध्ये सहभागी होण्याचे आमंत्रण रजनी आचार्य याच्याकडून आले. दृश्य काय होते? तर ’आकर्षण सिनेमात सिनेमा होता’ आणि त्या सिनेमाच्या ट्रायलला अकबर खान आणि सोनू वालिया यांच्यासोबत आम्ही सिनेपत्रकार आहोत, म्हणजे आम्हाला अभिनयाची संधी होती की आम्ही ओरिजनल भूमिकेत होतो? अकबर खान, सोनू आणि आम्ही सगळ्यांनीच शूटिंग एन्जॉय केले. म्हणून शूटिंग आणि स्ट्रॅन्ड दोन्ही लक्षात राहीले…
नव्वदच्या दशकात कुलाब्यातील मुकेश मिलमध्ये एखाद्या हिंदी चित्रपटाचे शूटिंग रिपोर्टिंग अथवा मुलाखतीसाठी गेल्यावर अधूनमधून स्ट्रॅन्डवर चक्कर मारायचो. आपली सिनेपत्रकारितेची पाळेमुळे सिंगल स्क्रीन थिएटर्समध्ये खोलवर रूजलीत हे मी कधीच विसरणार नाही याच भावनेने स्ट्रॅन्डवर जायचो…
कालानंतरने तेही बंद झाले आणि हळूहळू हे बंद थिएटर उदास, भकास वाटू लागले. अशी नि:शब्द इमारत काय पहायची. आज स्ट्रॅन्डचा शो सुरू असता तर थिएटर 82 वर्षांचे झाले असते. अशा वेळी स्ट्रॅन्डशी निगडित जुन्या चांगल्या आठवणी काढाव्यात. त्याचीच ही ’टॉकीजची गोष्ट’. इंग्रजी चित्रपटाच्या चित्रपट रसिकांना स्ट्रॅन्ड आठवतो, मॅकनॉज गोल्ड, डर्टी डझन अशा बहुचर्चित चित्रपटांसाठी. त्यांचा स्ट्रॅन्डकडे पाहण्याचा अँगल अर्थात माझ्यापेक्षा वेगळाच…
चित्रपटाच्या इतिहासात तो चित्रपट प्रेक्षकांपर्यंत कसा कसा पोहचत आला हे जास्तच महत्त्वाचे! तो एक बहुस्तरीय, माहितीपूर्ण, रंजक आणि अगणित चित्रपट रसिकांच्या आठवणी व अनुभवाचा प्रवास आहे. वाचकहो, तुमच्याही चित्रपट पाहण्याच्या अशाच अनेक आठवणी असतीलच… कोणाच्या मोठ्या शहरातील असतील, तर कोणाच्या तालुक्यातील थिएटरच्या असतील…

– दिलीप ठाकूर (चित्रपट समीक्षक)